Voordracht van Staf Suykerbuyk over muggenlarven.
Dinsdag 12 november kreeg Rosaceus bezoek van Staf Suykerbuyk, voorzitter van aquariumvereniging Barbus. Hij hoorde in aquariumkringen sterk tegengestelde meningen over muggenlarven. Sommige aquarianen menen dat vooral rode muggenlarven een gevaar voor de gezondheid van vissen zouden zijn, terwijl andere erop stonden dat voor de gezondheid en de kweek van vissen zij niet zonder muggenlarven kunnen. Zelf had hij al langer ervaren dat het moeilijk was vissen in kweekconditie te brengen zonder levend voer en vooral dan zonder muggenlarven. Daarom ging hij op zoek naar meer informatie, en hij bouwde er de voordracht rond die hij vanavond kwam brengen.
Een eerste gegeven is dat er zeer veel soorten muggen zijn: in ons land zijn er meer dan 45 soorten. Zij variëren sterk in grootte: van verschillende centimeters grote langpootmuggen waarvan de larven (emelten) de wortels van het gras wegvreten en zo kale plekken in onze gazons veroorzaken, over galmuggen, die kleine zwellingen (gallen) doen ontstaan op de bladeren van hun waardplanten tot millimetergrote knijten of zandvliegjes, die ons bij valavond komen teisteren met hun hevig jeukende beten. Maar dit zijn eigenlijk niet de soorten waarover we het willen hebben. Hier gaan we drie groepen bespreken ingedeeld naar de kleur van hun aquatische larven: witte, rode en zwarte muggenlarven.
De witte muggenlarven zijn de larven van de pluimmuggen of Chaoborus, een wereldwijd voorkomend genus waarvan de volwassen muggen niet bijten. De verklaring van de naam pluimmuggen is duidelijk als je de borstelvormige antennes van de mannetjes gezien hebt. De verschillende species lijken sterk op elkaar, maar kunnen door specialisten bepaald worden op basis van de adertekening van hun vleugels of hun DNA. Ze komen wereldwijd voor in meren en plassen van stilstaande of zeer traag stromende waters. Boven de Afrikaanse meren kunnen ze periodisch in grote wolken voorkomen.
De vrouwtjes leggen hun eieren in eipakketten van 300 tot 400 stuks, die als een gelatineuze massa in het water drijven. In eerste fase zijn de eitjes zelf wit en in de loop van hun ontwikkeling worden zij donker. De larven kennen vier ontwikkelingsstadia en vervellingen. Zoals de Engelse naam glassworms verraadt zijn de witte muggenlarven doorzichtig. In hun lichaam zijn twee boonvormige vlekjes zichtbaar: de luchtzakjes, waarmee de diepte waarop ze hangen geregeld wordt. Terwijl ze zo stilhangen grijpen ze prooidieren die voorbijzwemmen: eenoogkreeftjes, roeipootkreeftjes, zwarte muggenlarven, … Ze eten alles wat ze aankunnen. Op hun beurt zijn de muggenlarven een welkome buit voor allerlei vissen. Ze trachten deze predatoren dan ook te ontwijken door de diepte waarop de vissen verblijven te mijden. Daarom zijn witte muggenlarven overdag moeilijker te vangen: ze zitten dan in de diepere waterlagen, omdat de vissen in de oppervlakkige lagen actief zijn. Als de vissen ’s avonds gaan rusten komen de larven aan het wateroppervlak jagen. Om ze te vangen is valavond dus een goede periode en overdag is een beschaduwde plaats onder bomen aan te raden om een poging te wagen. Als ze verstoord of benaderd worden kunnen ze zich bliksemsnel door het water verplaatsen. Na het larvestadium, dat een jaar kan duren, ontstaat een pop, die verticaal in het water hangt. In dit stadium vindt de ombouw tot volwassen mug plaats. Eens dit gebeurd is, zal de kop van de pop opensplitsen en de mug kruipt eruit om op het wateroppervlak zijn vleugels te strekken. En zo is de cirkel rond, want deze mug zal tijdens een kort leven eitjes leggen.
Voor aquariumgebruik is van belang dat deze larven een goede voedingswaarde hebben (55% eiwit en 15% vetgehalte op droge stof), dat de larven een lange ontwikkeling hebben en daarom ook in de winter gevangen kunnen worden, en dat ze in een bakje in de koelkast (of in de winter buiten in een emmertje) goed overleven en zo hun voedingswaarde lang behouden. Nadelen zijn dat er een flinke zoektocht naar de vindplaatsen nodig is, dat de prijzen in de winkel toch vrij hoog liggen voor zo’n zakje “snoepjes” en dat de kweek verre van evident is, aangezien ze zich enkel voeden met levende waterdiertjes, die dan eerst gevangen of gekweekt moeten worden. Misschien nog even opmerken dat ook pas uit het ei uitgekomen vrijzwemmende vislarfjes of garnaaltjes een lekker hapje kunnen zijn voor een goedontwikkelde witte muggenlarve.
De rode muggenlarven zijn de larven van de dansmuggen, pluimmuggen of Chironomidae. Ook deze muggen bijten niet. Hiervan zijn er meer dan 10 000 soorten wereldwijd. Zowel in de natuur als in onze aquaria zijn zij een belangrijk voer voor amfibieën en vissen. Ook bij het lijnvissen is het een belangrijke aas. Daarom worden zij op industriële schaal gekweekt.
De eitjes worden aan planten of waterkanten gehecht, ieder heeft al wel de kleine gelatineworstjes met een spiraal van eitjes aan de waterrand in emmer, teiltje of waterton gezien. Bij het uitkomen is de larve al tienmaal groter dan het eitje. De rode kleur hebben de larven te danken aan een hemoglobine-achtige kleurstof, die ervoor zorgt dat de larven ook in zuurstofarm, dus organisch vervuild water kunnen leven. Het nadeel van deze kleur is dat de zwemmende larven sterk opvallen voor de vissen. De rode muggenlarven zwemmen dus enkel ‘s nachts, overdag verblijven ze in het slib of in een kokertje dat ze zelf maken van zand en plantenresten. Ze leven van bacteriën, schimmels, algen en eencelligen. De evolutie gaat over vier instarfasen naar een fase als pop, die na de metamorfose actief naar het wateroppervlak zwemt, waar de mug het daglicht ziet.
De rode muggenlarven zijn eenvoudig te kweken. Een kuip of aquarium met een laag bladeren is een goede start. Als voeding is dierlijke mest zeer geschikt, weliswaar niet te veel, en regelmatig bijvoederen als nodig. Als je eierpakketjes vindt is dit een goede start, maar met wat geduld zullen de muggen je kweekplaats wel zelf vinden. Het zuiver maken van de muggenlarven is wat lastiger, maar kan door het slib en de bladeren in een zeef te doen en de larven erdoor te laten kruipen. De larven worden vaak te koop aangeboden ingepakt in een vochtige krant. Op deze wijze kunnen ze ook een ganse tijd in de koelkast bewaard worden.
Als voer is het zeer geschikt: de vissen zijn er dol op, het heeft een goede voedingswaarde (56% eiwit en 14% vet op drooggewicht). Bovendien is het een heel natuurlijk voer: bij controle van de maaginhoud van inheemse vissen bleek dat de rode muggenlarven vijftig tot bijna honderd percent van de voeding uitmaken. Niettegenstaande de diertjes mogelijk uit vervuilde wateren komen zijn er dus weinig nadelen. Voor de productie van diepvriesvoer worden de rode muggenlarven in eerste fase in grote hoeveelheden ingevroren op de plaats van vangst, dan getransporteerd naar de plaats van verwerking om daar te ontdooien, in de blisters te gieten en opnieuw in te vriezen. Geen wonder dat bij het voederen de wormpjes er soms vreemd uitzien. Misschien is het toch beter voor de gezondheid van de vissen om zelf een flinke portie verse vers de vase te kopen in aquarium- of hengelwinkel en deze zelf in te vriezen.
Tot slot zijn er de zwarte muggenlarven. Dit zijn de larven van de steekmuggen, die eigenlijk bijtmuggen moeten heten, aangezien zij geen steek geven met een angel zoals bijen of wespen, maar bijten met monddelen om een bloedmaaltijd tot zich te nemen. Niet alle soorten zuigen bloed en van de bloedzuigende muggensoorten zijn het ook enkel de vrouwtjes die ons lastig vallen. Zij hebben de eiwitten nodig om eieren te kunnen aanmaken. Naast de vervelende jeuk van de beten kunnen sommige soorten gevaarlijke ziekten overdragen. We denken aan malaria dat in 2010 naar schatting verantwoordelijk was voor 650 000 doden. Tot 1958 kwam moeraskoorts nog voor in Nederland. Maar ook verschillende virussen worden door muggen overgedragen: dengue, westelijke nijlvirus, zika, gele koorts, chikungunya,… Klimaatverandering kan ervoor zorgen dat meer zuidelijke soorten, die met goederentransporten hier regelmatig aankomen, zich hier kunnen vestigen. Een voorbeeld is de tijgermug Aedes albopictus, die verschillende van deze virussen kan verspreiden, afkomstig is uit het Verre Oosten en nu in Italië en Frankrijk een normale verschijning is en in warme zomers ook hier opduikt. Op deze wijze kunnen wat we tropische aandoeningen noemen ook hier endemisch worden.
Er zijn zes geslachten en 34 soorten bekend. Aedes en Anopheles zijn de bekendste soorten op wereldschaal. Culex pipiens is de hier bekende huismug. De mannetjes leven van plantensappen, de vrouwtjes hebben bloed nodig voor de aanmaak van de eieren. Zij bijten voornamelijk vogels.
Een honderdtal eieren worden door Culex als vlotjes op het water afgezet. Aedes legt deze los op plantenbladeren, terwijl de eieren van Aedes op het water drijven. Deze eieren komen na enkele dagen uit tot de bekende zwarte muggenlarven. Deze larven hebben acht segmenten, waarvan het achterste een ademhalingssifon is, waarmee de larven aan het wateroppervlak lucht ademen. Bij verstoring zwemmen ze snel de diepte in, maar na verloop van tijd moeten ze terug boven komen om adem te halen. Aangezien ze niet afhankelijk zijn van de zuurstof in het water, kunnen ze in organisch zwaar vervuild water leven en zijn zo een pioniersoort. Ze eten bacteriën, schimmels, algen en eencelligen, die ze met hun mondborstels filteren en verorberen. Graag grazen ze aan het wateroppervlak. Na vier instar larvestadia volgt het popstadium. De pop lijkt op een komma, een dikke kop met een gekromde staart. Ze hangt passief aan het oppervlak, met twee ‘hoorntjes’ waarlangs ze ademt. De pop wordt minder graag door vissen gegeten, het is dus belangrijk om niet te veel zwarte muggenlarven en zeker niet teveel poppen levend in het aquarium te geven. Dit om een invasie van bijtende muggen binnenshuis te vermijden.
Sommige wetenschappers beschouwen en steekmuggen als een ‘overbodige’ soort, die eigenlijk uitgeroeid zou moeten worden om de uitbreiding van ziekten te stoppen. Allicht een wat antropocentrische visie, waarbij de evenwichten en cycli in de natuur even opzij gezet worden. En daarvoor wordt naast moderne sterilisatietechnieken en genetische manipulatie van gekweekte muggen zelfs het gevaarlijke DDT opnieuw toegelaten en geproduceerd. Voor veel vissen, amfibieën, reptielen en vogels zijn de zwarte muggenlarven en ook de adulte muggen een belangrijke voedingsbron. Uit analyse blijkt dat alle zwarte muggenlarven een goede voedingswaarde hebben: 56% eiwit en 22% vet. Perfect geschikt om de kuitaanmaak van vissen in goede banen te leiden.
De steekmuggen hebben verschillende systemen om hun slachtoffer te lokaliseren: chemische stoffen in zweet zoals octenol en melkzuur, kooldioxide in ademlucht, warmtedetectie, visueel,… We trachten deze detectie te verstoren door inname van vitamine B, look en dergelijke, jammer genoeg is er weinig evidentie dat dit efficiënt is. Sommige essentiële oliën, zoals citronella, geranium en lavendel hebben een – weliswaar beperkt – effect. Wat wel werkt om beten te vermijden is DEET (N,N-di-ethyl-meta-tolueenamide) in een concentratie van 30 tot 50 %. Concentraties boven de 50% zijn irriterend voor de huid. Dit product werkt echter enkel op de plaatsen die ingesmeerd werden, en ook dan slechts voor enkele uren. Regelmatig en alle blootgestelde huid insmeren is dus noodzakelijk om beten te voorkomen. In de nacht is een met insecticide gedrenkte klamboe over het bed een uitstekend alternatief om de muggen af te houden.
Wat de kweek betreft is niet veel nodig: in elke emmer en elke regenwaterton kunnen we als het weer wat meezit talrijke muggenlarven zien. Met een handvol gras erin groeien die nog sneller. Aangezien de muggenlarven adem moeten halen aan het wateroppervlak kan je, met wat geduld, een mooie portie vangen om aan de visjes te voeren. Vang je er eens wat te veel, gooi ze dan niet allemaal in je aquarium, maar vries ze in voor volgende dagen, om een lokale muggenplaag te voorkomen. Vroeg of laat komen je huisgenoten er toch ook achter waar die beestjes vandaan komen…
Met dank aan Staf Suykerbuyk voor het delen van heel wat kennis over muggen en hun smakelijke en voedzame larven.
Ortwin